Zerknijmy za to, kto chowa się w cieniu. Dzisiaj światło padło na Puszkina.
 |
| Obraz: Iwan Ajwazowski - Statki podczas sztormu (1887) |
Cwietajewa
Lermontow
Aleksy Tołstoj
Turgieniew
Asmara. Afrykańska perła modernizmu i futuryzmu, światowe dziedzictwo UNESCO, stolica Erytrei leżąca na Wyżynie Abisyńskiej. Tysiące kilometrów od Moskwy, w której urodził się klasyk, tak odległego od modernizmu, romantyzmu - Puszkin. Mimo to właśnie w Asmarze znajdziemy jego pomnik, postawiony tam nie bez powodu. To z Abisynii pochodził Abram (później jako Ibrahim Pietrowicz Hannibal), niewolnik, który przebył daleką drogę przez pół świata, nim trafił jako maskotka na dwór Piotra Wielkiego. Ten, przewracając do góry nogami ówczesny świat, wybierając ludzi podług talentów, nie pochodzenia, wkrótce uczynił Abrama oficerem i szlachcicem, on zaś odwdzięczył się nowej ojczyźnie dając jej w spadku swojego prawnuka - Aleksandra Siergiejewicza Puszkina.
Puszkin, w przeciwieństwie do swego pradziadka, nie był już jednak ulubieńcem carów. Ten zwolennik dekabrystów, będąc pod silnym wpływem chłopki pańszczyźnianej, Iriny Rodionownej, pracującej u Puszkinów jako jego niania, zwracał się silnie zarówno w stronę folkloru jak i sytuacji najniższych warstw społecznych, regularnie i wprost atakując despotyczne i absolutne rządy Aleksandra I oraz Mikołaja I. W efekcie wpisał się w tradycje literatury rosyjskiej - zesłania bądź więzienia. Jednocześnie wywierał coraz silniejszy wpływ; reformował język rosyjski, wprowadzał do literatury rosyjskiej nowe gatunki. Jego sława rosła z każdym rokiem stawiając carat w skomplikowanej sytuacji. Wyjątkowość jego przypadku sprawiła wręcz, że wyłączono go spod regularnej cenzury - a nią zaczął zajmować się osobiście sam car. Rozwiązanie pojawiło się dzięki silnej zazdrości, jaką odczuwał Puszkin względem swej żony. Wykorzystawszy to wplątano go w intrygę, która doprowadziła do pojedynku, po którym, ciężko raniony, zmarł; jednak i po śmierci nie przestał uderzać w carat - już sama intryga stała się podstawą do późniejszych oskarżeń i ataków ze strony innych twórców, z Lermontowem na czele.
Puszkin od dziecka złapany był pomiędzy dwa światy. Pierwszy z nich opierał się o "dom francuski", guwernantki, staranne wykształcenie, oderwanie od codziennego życia Rosjan. Drugi był wynikiem stałego kontaktu ze służbą złożoną z chłopów pańszczyźnianych, ze wspomnianą Rodionową na czele, wpajający mu ludową tradycję, obyczaje, język. Również epoka, w której Puszkin dorastał i żył, była rozerwana na dwoje pomiędzy klasycyzmem i sentymentalizmem, pomiędzy rewolucjonistami a monarchistami (czego efektu, w postaci Wiosny Ludów, Puszkin już nie dożył). Jednocześnie z czasem Aleksander wpadał pod wpływy swoich przyjaciół, jak Czaadajewa i Żukowskiego (targając się od żukowskiej "poezji czułej" do czaadajewskiego zaangażowania społecznego), ale i twórców zagranicznych - Mickiewicza, z którym wchodził we wzajemne inspiracje i polemiki (zwłaszcza po popieraniu moskiewskiego zwierzchnictwa nad Królestwem Polskim) czy Byrona, wprowadzając sam bajronizm do świata rosyjskiej sztuki.
Nie dziwi więc, że początek twórczości Puszkina zawierał w sobie sprzeczności i był poszukiwaniem własnego miejsca w literaturze, początkiem drogi do tego, by literaturę rosyjską już raz na zawsze zmienić, zbudować na nowo. Powoli jednak, pod wpływem dekabrystów i epoki, utrwalił się u niego jasny rys romantyczny. silnie powiązany z aktywną działalnością społeczną. Wielość inspiracji, jak i różnorodność używanych gatunków (wiersze, listy, ballady, satyry), oraz cała jego młodzieńcza twórczość i rozdarcia podsumowały się w pierwszym z jego najważniejszych dzieł - poemacie "Rusłan i Ludmiła", stanowiącym syntezę jego ówczesnego stylu i treści, gdyż połączył w nim ludową stylistykę z historią i różnorodnością postaw bohaterów, zespolił poemat heroikomiczny z epicką narracją i baśniowym światem - tym samym kładąc podwaliny pod powstanie rosyjskiego romantyzmu. Jednak dopiero zesłanie, które nastąpiło niedługo potem, przyniosło rozkwit jego twórczości i w pełni ukształtowało jego postawę literacką.
Zderzenie cywilizacji i natury, odwieczny konflikt jednostki i zbiorowości, rozdarcie wewnętrzne człowieka, a jednocześnie jego podmiotowość względem ogółu - wszystko to złożyło się na zsyłkową twórczość Puszkina, powstającą pod wpływem zarówno własnych przeżyć związanych z odbywaną karą oraz przyrodą Krymu, jak i głosów epoki - twórczości Byrona czy filozofii Rousseau. Na zesłaniu, w ramach tak zwanej twórczości południowej, zapoczątkował w Rosji powieść poetycką ("Jeniec Kaukazu") czy poemat dygresyjny (pierwsze rozdziały "Eugeniusza Oniegina"). Jednocześnie w coraz większym stopniu usposabiał romantycznego poetę, będącego, jako jednostka, wyrazem pokolenia (podobnie niczym cierpiący za miliony Konrad z "Dziadów" Mickiewicza, którymi Puszkin mocno się sugerował). Sam pobyt na Krymie, w zestawieniu ze współczesnymi inspiracjami romantyzmu, skłoniły Puszkina do silnych wpływów orientalizmu w jego twórczości (cykl "Naśladowanie islamu").
Po latach zsyłka jednak się skończyła, tym samym, powoli, zamykając u Puszkina zainteresowanie egzotyką i ściśle romantycznym buntem bajronowskim. Zesłanie zamieniono na "areszt domowy" w rodzinnym majątku, na prowincji, gdzie Puszkin zaczął w większym stopniu zbliżać się do świata chłopów, drobnej szlachty, rytmu życia rosyjskiej wsi. Odchodząc od "twórczości południowej" zaczął się skupiać na tematyce obywatelskiej, na stylistyce dramaturgicznej. Egzotyka Krymu zmienia się w tamtym okresie jego życia w swojskość prowincji, Byron zostaje zastąpiony Szekspirem, a sentymentalizm Żukowskiego pracami historycznymi Karamzina ("Połtawa"). Nadal jednak zachowało się u Puszkina poczucie misji poety i pisarza jako trybuna ludu, a jego twórczości jako istotnej roli społecznej ("Prorok"). Paradoksalnie to powrót z zesłania zaczął odbijać się na nim, tworząc coraz silniejszą postawę pesymistyczną i poczucie nietrwałości, ciągłej zmiany, tak bliskie trwającej za jego życia epoce. Nacechowało to jego późniejszą twórczość liryką drogi i poczuciem bezcelowości, z dodatkiem niepokoju związanego z ciemnymi stronami człowieczeństwa ("Biesy" - będące inspiracją dla Dostojewskiego).
Pesymizm z czasem zaczął dominować w formie twórczości Puszkina, zarówno w liryce (cykl "Droga zimowa"), ukazującej, poprzez powiązanie psychiki z naturą, stan zagubienia i samotności człowieka, jak i w epice ("Dama pikowa", "Córka kapitana"). Przy czym Puszkin coraz częściej łączył elementy "wysokie" kultury - mitologiczne, poezję klasyczną, z motywami potocznymi, wprowadzając w ten sposób nowy sposób narracji oraz doprowadzając do ewolucji języka rosyjskiego. Całość sytuacji, w jakiej się znalazł, sprowokowała w końcu decyzję o wyjeździe, wbrew zakazom i nałożonym na niego karom, która to decyzja ostatecznie zdecydowała o literackiej dojrzałości i pozwoliła Puszkinowi na krótki okres czasu odzyskać poczucie stabilności. Spotkanie z zesłanymi przyjaciółmi i bratem, relacjonowanie wojny na Kaukazie w sposób odchodzący od patosu i poetyzacji konfliktu, pogodzenie losu człowieka i natury, wszystko to ukończyło jego przejście w stronę realizmu.
Jednocześnie, znany z licznych romansów, chwalący się ogromną liczbą kochanek, uwielbiający hazard i szukający wiecznie okazji do pojedynków (odciągany od nich przez przyjaciół) buduje Puszkin stabilizację także i życiową. Wszystko w tym okresie wskazuje na to, że już w pełni ukształtowany, dojrzały twórca w końcu odnalazł swoją przystań. Nowa rola męża i ojca, praca w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, refleksyjność jego ówczesnych utworów ("Jeździec miedziany"), wszystko to przeniosło skupienie Puszkina na kwestie przemijania, egzystencji, na twórczość psychologiczną. Odnalazł przy tym celowość między innymi w motywie horacjańskim, w odniesieniu się względem przyszłości. Ta jednak okazała się dla niego, podobnie jak i sama stabilizacja, zgubna. Burzliwość lat trzydziestych dziewiętnastego wieku przywróciła niechęć caratu; sam Puszkin wywierał w tym czasie tak wielki wpływ na Rosję, że nie dało się go usunąć bez protestów. Wykorzystano więc siłę jego zazdrości o żonę Natalię, wskutek czego, za pomocą intrygi, wplątano go w śmiertelny dla niego pojedynek; tym samym pozwalając mu podzielić los innego, wielkiego rosyjskiego romantyka, Lermontowa.
Nie wszystek jednak, jak pisał inspirujący go pod koniec życia Horacy, umarł Puszkin. Więcej, z każdym kolejnym rokiem i dekadą po swojej śmierci udawało mu się odciskać coraz większe piętno na rosyjskiej literaturze, języku, a nawet społeczeństwie. Lista twórców zainspirowanych nim, z Dostojewskim, Tołstojem, Turgieniewem i Gogolem na czele rośnie do dzisiaj, zaś zmiany, zapoczątkowane przez niego w złotym wieku rosyjskiej literatury, stworzyły podstawy do jej dalszego rozwoju, budując jej charakter. Dopełnił się tym samym ostatni z jego zwrotów - w stronę nieśmiertelności, wiecznego trwania poety. Dźwignął pomnik swój, nie trudem pisany. I do pomnika tego wciąż ludzkie stopy wydeptują ścieżki.
Nawet w odległej o tysiące kilometrów Asmarze.
Wybrane utwory:
"Eugeniusz Oniegin"
"Rusłan i Ludmiła"
"Prorok"
"Borys Godunow"
"Dama pikowa"
"Jeździec miedziany"
"Córka kapitana"
"Połtawa"
"Jeniec Kaukazu"
"Droga zimowa"
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz